Ivermectine – hetzelfde medicijn voor mens en dier: gevaren, waarheden en verwarring

Is dit medicijn echt iedereen geneest?

Ontdekt in de jaren zeventig, ivermectine is een revolutionair antiparasitair geneesmiddel dat wordt gebruikt bij mens en dier. Dit molecuul, dat in 2015 de Nobelprijs won, wordt gebruikt voor de behandeling van ziekten zoals rivierblindheid, schurft en bepaalde parasitaire darmziekten.

Het veterinaire gebruik ervan is net zo wijdverbreid: als ontwormingsmiddel voor paarden, als antiparasitair middel voor honden of vee. Dit heeft ertoe geleid dat sommigen ten onrechte denken dat dezelfde producten in verschillende sectoren gebruikt kunnen worden.

Deze verwarring bereikte een hoogtepunt tijdens de COVID-19-pandemie, waarbij veterinaire formuleringen bij mensen werden gebruikt, vaak zonder medisch toezicht, soms met ernstige gevolgen. Vergiftigingen, waaronder neurologische, zijn gemeld na overdosering of geneesmiddelinteracties (met CYP3A4/P-gp-remmers zoals ritonavir of ketoconazol).

In deze reeks artikelen leggen we uit waarom ivermectine niet als een universeel en interspecies product kan worden beschouwd, ondanks dat het een gemeenschappelijk molecuul betreft. Formulering, dosering, metabolisme, veiligheid: er is een groot verschil tussen veterinair en humaan gebruik.

Een molecuul uit de aarde: het onwaarschijnlijke verhaal van ivermectine

Het verhaal van ivermectine Het begint in 1973, toen de Japanse microbioloog Satoshi Ōmura een bodembacterie isoleerde die tot het geslacht Streptomyces behoort. Deze stam produceert natuurlijke verbindingen met krachtige antiparasitaire eigenschappen. Eén daarvan, avermectine, werd later chemisch gemodificeerd door Dr. William Campbell en zijn team om een stabielere en actievere versie te creëren: ivermectine.

Het molecuul werd voor het eerst op dieren getest en bleek uitzonderlijk effectief tegen darmwormen, luizen en mijten. Ivermectine werd in de jaren 80 een standaardbehandeling in de diergeneeskunde.

De effectiviteit ervan tegen menselijke parasieten werd al snel bewezen, met name in de strijd tegen onchocerciasis (rivierblindheid) en strongyloidiasis. Het werd gratis verspreid in Afrikaanse en Latijns-Amerikaanse landen via het Mectizan-programma, waarmee miljoenen mensenlevens werden gered.

In 2015 ontvingen Satoshi Ōmura en William Campbell de Nobelprijs voor Fysiologie of Geneeskunde. Maar afgezien van dit succes blijft één fundamenteel feit onbekend bij het grote publiek: menselijk en dierlijk gebruik zijn niet uitwisselbaar. Dit blijkt uit de grote verschillen in formulering, tolerantie en veiligheid.

Hetzelfde molecuul, heel verschillende toepassingen: de echte verschillen begrijpen

Ivermectine is een unieke werkzame stof, maar het gebruik ervan verschilt aanzienlijk, afhankelijk van of het voor mensen of dieren bedoeld is. Dit onderscheid is niet uitsluitend gebaseerd op regelgeving of commerciële kwesties: het beantwoordt aan specifieke medische, biologische en toxicologische vereisten.

Doseringen zonder gemeenschappelijke maat

Een van de meest opvallende verschillen betreft de dosering. Een volwassen mens krijgt doorgaans tussen de 0,2 en 0,4 mg ivermectine per kilogram lichaamsgewicht. Grote dieren – paarden en runderen – kunnen daarentegen veel hogere doses krijgen, aangepast aan hun lichaamsgewicht en fysiologische tolerantie.

Een simpele berekening toont het potentiële gevaar aan: een ivermectinepasta voor een paard van 500 kg bevat een enorme hoeveelheid van de werkzame stof. Bij gebruik bij mensen, zelfs in kleine hoeveelheden, kan het leiden tot een overdosis met misselijkheid, duizeligheid, neurologische stoornissen en in extreme gevallen zelfs coma.

Onverenigbare formuleringen

Naast de dosering varieert ook de samenstelling van de producten zelf. Diergeneesmiddelen bevatten vaak hulpstoffen – oplosmiddelen, verdikkingsmiddelen, smaakstoffen, conserveermiddelen – die niet zijn toegestaan in de humane geneeskunde. Deze stoffen zijn weliswaar onschadelijk voor dieren, maar kunnen slecht worden verdragen of zelfs giftig zijn voor mensen.

Ook farmaceutische vormen variëren: injecteerbare oplossingen voor runderen, orale pasta's voor paarden, druppels voor honden, enz. Deze vormen zijn nooit op mensen getest en voldoen niet aan de veiligheids- en biologische beschikbaarheidsnormen die in de humane geneeskunde worden vereist.

Soortspecifieke farmacokinetiek

Het metabolisme van ivermectine verschilt per diersoort. Wat goed wordt opgenomen of snel wordt uitgescheiden door één dier, kan zich ophopen bij mensen. Omgekeerd kan een veilige dosering voor mensen ineffectief of gevaarlijk zijn voor dieren. Deze verschillen tussen diersoorten verklaren waarom kruismedicatie riskant, zelfs onverantwoord is.

Ondanks een gemeenschappelijk molecuul zijn er dus veterinaire toepassingen en medische ivermectine zijn gebaseerd op zeer verschillende logica's, gebaseerd op precieze wetenschappelijke gegevens. De schijnbare eenvoud van het product verhult in werkelijkheid een farmacologische complexiteit die niet mag worden onderschat.

Waarom je nooit een dierenversie op jezelf moet gebruiken

Het gebruik van veterinaire formuleringen van ivermectine door mensen is niet ongevaarlijk en heeft ook geen gevolgen. Ondanks dat het werkzame bestanddeel identiek is, maken verschillen in concentratie, galenische vorm, biologische tolerantie en wettelijke status deze praktijk gevaarlijk, ineffectief en illegaal.

Ongepaste en risicovolle doses

Bij volwassenen bedraagt de standaard therapeutische dosis ivermectine 0,2 mg/kg, wat in bepaalde ernstige gevallen (scavia, gedissemineerde strongyloïdiasis) kan oplopen tot 0,4 mg/kg. Voor een persoon van 70 kg komt dit overeen met 14 tot 28 mg.

Een typische veterinaire spuit (orale pasta voor paarden), gedoseerd met 6-18 mg/g in een volume van 6 g, bevat echter tussen de 36 en 108 mg ivermectine – 3 tot 8 keer de maximale dosis die bedoeld is voor een volwassen mens. Dergelijke doses stellen de patiënt bloot aan het risico van acute overdosering, vooral bij afwezigheid van medisch toezicht.

Goed gedocumenteerde neurologische toxiciteit

Ernstige bijwerkingen worden gemeld bij gebruik van doses ≥ 10 keer de therapeutische dosis, of bij interacties met andere geneesmiddelen. Symptomen zijn onder meer:

ataxie,
mentale verwarring,
extreme slaperigheid,
coma,
bradycardie en
lage bloeddruk, geassocieerd met depressie van het centrale zenuwstelsel.

In sommige Afrikaanse regio's (CAR, Kameroen) zijn ook gevallen van ernstige encefalopathie beschreven bij patiënten die besmet waren met Loa loa, zelfs bij standaarddoses: de massale vernietiging van microfilariae in het centrale zenuwstelsel kan leiden tot convulsies, coma en overlijden. Daarom is screening op microfilaremie in de getroffen gebieden vóór toediening noodzakelijk.

Kritische geneesmiddelinteracties

Ivermectine wordt voornamelijk gemetaboliseerd door cytochroom CYP3A4 en getransporteerd door P-glycoproteïne (P-gp). Remming van deze routes leidt tot gevaarlijk verhoogde plasmaconcentraties.

Sterke remmers:

ketoconazol,
ritonavir,
claritromycine,
grapefruitsap.

Krachtige inductoren:

rifampicine,
carbamazepine,
fenytoïne – vermindert de werkzaamheid van het medicijn.

Bovendien kan ivermectine de anticoagulerende werking versterken: er zijn gevallen van een verhoogde INR-ratio waargenomen bij patiënten die met warfarine werden behandeld, waardoor nauwlettend toezicht noodzakelijk was.

Hulpstoffen die niet bedoeld zijn voor mensen

Veterinaire formuleringen bevatten vaak hulpstoffen die giftig zijn voor mensen:

Orale pasta's zijn gearomatiseerd voor paarden,
Injecteerbare of opgietbare oplossingen (voor cutaan gebruik bij vee) bevatten isopropanol, butaandiol en andere oplosmiddelen die niet voor menselijk gebruik zijn toegestaan.

Deze preparaten worden gedoseerd in doses van 10–20 mg/ml en worden soms onbedoeld oraal of transcutaan opgenomen.

De biologische beschikbaarheid, stabiliteit en tolerantie van deze vormen zijn nooit bij mensen onderzocht. Off-label toediening van dergelijke producten brengt onnodige risico's met zich mee.

Onrechtmatig gebruik volgens de wet

In Frankrijk is het gebruik van een diergeneesmiddel voor menselijk gebruik zonder vergunning verboden volgens artikel L.5121-8 van de Codex Publieke Gezondheid. In België verbiedt het Koninklijk Besluit van 14 december 2006 ook het bezit of voorschrijven van diergeneesmiddelen voor menselijk gebruik. Deze overtredingen kunnen leiden tot boetes tot € 75.000, of zelfs tot vervolging voor het illegaal in de handel brengen van geneesmiddelen.

De online import van deze producten, zelfs voor persoonlijk gebruik, is een douaneovertreding die kan leiden tot inbeslagname aan de grens en administratieve sancties.

Veilige en begeleide menselijke alternatieven

Menselijke vormen van ivermectine zijn onder medisch toezicht verkrijgbaar:

3 mg en 6 mg tabletten (generiek of merk Stromectol),
1 % crème (Soolantra) voor rosacea,
verpakt volgens GMP-normen,
gevalideerd door klinische proeven en onderworpen aan farmacovigilantie.

Deze producten zijn effectief, gedocumenteerd en veilig in gebruik, in tegenstelling tot veterinaire formuleringen, die onvoorspelbaar en potentieel gevaarlijk zijn.

Een medicijn van gisteren en morgen? Vooruitzichten en beperkingen van ivermectine

Ivermectine heeft miljoenen levens gered in Afrika, Azië en Latijns-Amerika dankzij de effectiviteit tegen parasieten.De impact ervan is zo groot dat het soms wordt aangeduid als een "antiparasitaire penicilline". Maar kan het verder gaan dan de klassieke indicaties? En wat is de toekomst ervan in de humane farmacopee?

Onderzoek buiten de parasitologie: tussen hoop en voorzichtigheid

De afgelopen jaren is er onderzoek gedaan naar de antivirale, ontstekingsremmende en zelfs kankerbestrijdende eigenschappen van ivermectine. In-vitrostudies hebben aangetoond dat het de replicatie van bepaalde virussen (zika, dengue, SARS-CoV-2) remt, maar effectieve laboratoriumconcentraties zijn veel hoger dan die veilig bij mensen worden bereikt.

Grote gerandomiseerde onderzoeken zoals TOGETHER (2022) en ACTIV-6 (2023) hebben ivermectine tegen COVID-19Resultaat: geen significant klinisch voordeel. Deze gegevens brachten de WHO en het EMA ertoe het gebruik ervan in deze context af te raden, behalve in onderzoeksprotocollen.

De antikanker- of neuroprotectieve effecten ervan zijn nog experimenteel en niet klinisch gevalideerd. De waargenomen mechanismen (modulatie van de Wnt-route, remming van ionkanalen, regulatie van autofagie) zijn veelbelovend, maar nog ver verwijderd van concrete therapeutische toepassingen.

Gericht, gemotiveerd en begeleid gebruik

De toekomst van ivermectine ligt niet in het wijdverbreide of misbruikte gebruik ervan, maar in de intelligente en nauwkeurige integratie ervan in gevalideerde protocollen. Als antiparasitair middel blijft het in bepaalde delen van de wereld onvervangbaar. Als kandidaatmolecuul voor andere toepassingen moet het hetzelfde wetenschappelijke pad volgen als elk ander geneesmiddel: strenge testen, onafhankelijke evaluaties en een strikt regelgevingskader.